Сацыялягічныя дасьледаваньні замежнапалітычных прыхільнасьцяў беларусаў у 2003 годзе выявілі: дзьве траціны людзей хацелі б далучэньня краіны да Эўразьвязу, але толькі адна траціна гатовая плаціць за эўраінтэграцыю адмовай ад адзінае эканамічнае прасторы з Расеяй. Пры гэтым таксама дзьве трэція беларусаў хочуць захаваньня саюзных сувязяў з Расеяй, а яшчэ чатыры пятыя - перакананыя прыхільнікі незалежнасьці. Гэтыя лічбы найперш успрымаюцца як знак цяжкое хваробы. Як толькі інтэлектуалы-маралісты ні крытыкавалі такое шызафрэніі сьвядомасьці, такога неразборлівага грамадзянскага пачуцьця. Беларусы хочуць неспалучальнага - і ўваходжаньня ў Эўразьвяз, і поўнае незалежнасьці, і саюзу з Расеяй адначасова. Беларусы ня маюць палітычнага мысьленьня, яны гатовыя жыць міражамі і галасаваць за палітыкаў, што найлепш ствараюць міражы, наракаюць палітолягі. Між тым спалучэньне незалежнасьці і саюзу з Расеяй успрымаецца беларусамі як зьдзейсьнены факт, і падазрэньні наконт яго рэальнасьці ўзьнікаюць толькі тады, калі хаўрусьнік час ад часу перакрывае хаўрусьніку газ. З Расеяй і незалежнасьцю ўсё больш-менш ясна. Нібы героі «Леапарда» Тамаза ды Лямпэдузы, беларусы хацелі б усё зьмяніць такім чынам, каб усё засталося па-старому. Можна зразумець, чаму мае суайчыньнікі «хочуць, каб было як раней», як гэта сфармуляваў Чэкман. Але чаму беларусы прагнуць далучыцца да Эўропы, увайсьці ў Эўразьвяз? Ад Эўразьвязу нас дагэтуль аддзяляе тысяча кілямэтраў калючага дроту: між вёскай Камароўкай, радзімай першага беларускага касманаўта Пятра Клімука, на поўдні, і возерам з швэдзкім водгульлем у назьве, Асьвеяй, на поўначы - усяго пара дзясяткаў пунктаў пропуску. І гэтая ўцялесьненая ў дроце супярэчнасьць усеагульнага (дзьве траціны народу) жаданьня ды рэчаіснасьці, дадзенай нам у адчуваньні (мяжа на замку), спараджае пытаньні - што ж прыцягвае беларусаў да Эўропы, што выклікае эўрасымпатыі ў неспрыяльных таму палітычных умовах? Каб адказаць на гэтыя пытаньні, трэба зразумець, што ёсьць супольнага ў насельнікаў Беларусі і жыхароў заможнае «Вялікае Эўропы». Адказаўшы на гэтыя пытаньні, мы таксама зразумеем, што мэнтальна адрозьнівае Беларусь ад Расеі.
1Гмахі позьнесавецкага часу ўражваюць сваімі памерамі і нефункцыянальнасьцю. Як жа адрозьніваюцца ад іх яшчэ нешматлікія грамадзкія будынкі, задуманыя і рэалізаваныя ў постсавецкі час, часта адштукаваныя ў стылі «эўрадызайну» - зь перайманьнем эўрапейскіх архітэктурных прыёмаў даступнымі тутака сродкамі. Часам іх дойлідаў падводзіць густ, затое выгадна вылучаюць іх функцыянальнасьць і эканамізм.
Эўрапейскае ў Беларусі перажывае пэрыяд надзвычайнае папулярнасьці. Народ ня толькі робіць «эўрарамонты» і ставіць «эўравокны», але й купляе «эўраасьпірын» у «эўрааптэках». У Магілёве, вотчыне прэзыдэнта, фірма з характэрнай назвай «Апошні шлях» абвясьціла: якасьць яе дубовых трунаў «адпавядае эўрастандартам».
Кожны ў Беларусі ведае, што ягоная краіна знаходзіцца ў цэнтры Эўропы. Калі верыць газэтам і географам, цэнтар Старога Сьвету спачывае ў водах невялікага возера зь ляпідарнай назвай Шо.
Таксама і кожны ў Літве знае, што цэнтар Эўропы зьмяшчаецца каля Алітусу, а ўкраінцы беспахібна лякалізуюць гэты цэнтар у галавакружна харошых краявідах Рахава, у Закарпацьці. Незвычайная прыгажосьць усіх гэтых цэнтраў з вантробамі прадае геаграфію як навуку ў вышэйшай ступені гуманітарную. Зьмяшчэньне сваёй краіны ў цэнтар Эўропы - адзін з нацыятворчых мітаў, які сустракаецца ўва ўсіх краінах Усходняй Эўропы. Ступень гэтага настойлівага «цэнтрызму» прама прапарцыйная меры няўпэўненасьці нацыянальнага пачуцьця і раздвоенасьці памкненьняў маладых нацый. У Беларусі міт пра цэнтар Эўропы асабліва распаўсюджаны. Нібы сам факт знаходжаньня гэтага пункту C на нашай тэрыторыі здольны магічным чынам зьменшыць смурод у самай публічнай выгодзе аўтавакзалу ў Глыбокім, якога не міне ніводзін безмашынны шукальнік ледавіковага келіха возера Шо, гэтага Граалю беларускіх эўрафілаў.
Зьмяшчэньне сваёй краіны ў цэнтры Эўропы - яшчэ адна праява моды на эўрапейскае. Гэта таксама адбітак зьменаў у нацыянальнай ідэнтычнасьці беларусаў. Пры Савецкім Саюзе нікому ў галаву не прыходзіла лякалізаваць цэнтар Эўропы ў Беларускім Паазер'і. А калі каму і прыходзіла, гэта канчалася для яго настолькі кепска, што адбівала ўсякую ахвоту паўтараць. Параўноўваць плошчу краіны з плошчай Бэльгіі ці Даніі было модна, бо ўрэшце гэта прыводзіла чытача да асэнсаваньня велічы «адной шостай часткі сушы», на якой прасьціраўся Савецкі Саюз. Эўрапейская ж прыналежнасьць Беларусі была табу. Толькі па 1991 годзе, выпушчаная ў тыраж нацыянальна-вызвольным рухам, яна імгненна стала стэрэатыпам.
2Першае тлумачэньне эўрасымпатый - жаданьне беларусаў падзяліць матэрыяльны дабрабыт, якім цешацца сёньня ўсе краіны аб'яднанае Эўропы. Эўропа сёньня - гэта ўвасоблены цуд, які выклікае захапленьне і на ўсход ад Бугу, і за Атлянтыкай, і за Басфорам. Каб у Эўразьвяз увайсьці магла любая краіна, як, да прыкладу, у ААН, на наступны ж дзень у Эўропу ўступілі б усе краіны Афрыкі з Дэмакратычнай і Народнай Рэспублікамі Конга ўключна. На шчасьце, мудрыя эўрапейцы самі выбіраюць для сябе саюзьнікаў.
Аднак складнікамі эўрапейскага цуду зьяўляюцца ня толькі матэрыяльны дабрабыт, але і новае палітычнае мысьленьне, атмасфэра добрасуседзтва і талерантнасьці. У сёньняшняй Эўропе ўвасобілася даўняя мроя пра спыненьне этнічных канфліктаў і войнаў, вайсковага суперніцтва і гонкі ўзбраеньняў, пра адмову ад вырашэньня канфліктаў ваеннымі сродкамі. Вайна паміж эўрапейскімі супэрдзяржавамі немагчымая. Аточаная зонамі пэрманэнтных канфліктаў новая Эўропа выглядае сапраўдным раем.
Эўропа выглядае дзівам ня толькі ў параўнаньні з канфліктнымі зонамі, якія яе атачаюць, але і ў праекцыі на стагодзьдзі кровапраліцьцяў, якія папярэднічалі нашаму часу. Тое, што эўрапейцам цяпер здаецца непарушнымі прынцыпамі, насамрэч зусім новая зьява. Старая сілавая палітыка была канчаткова зжытая толькі пасьля другой сусьветнай вайны. А да таго вякамі ў Эўропе дзеялася тое самае, што цяпер назіраем між Эрытрэяй і Этыёпіяй або ў Інданэзіі. Карані сёньняшняга сьветапогляду можна адшукаць у часах Асьветніцтва, але прыйшла Эўропа да яго перадусім у выніку асэнсаваньня трагедыі другой сусьветнай вайны. Культура міру - новая зьява ў Эўропе.
Квітнеючая Эўропа доўгі час выклікала ўсё ж вялікі сумнеў у беларуса. Для сярэдняга беларуса да апошняга часу mission civilisatrice Эўропы асацыявалася перадусім з плякатамі «Гітлер-асвабадзіцель». Чалавеку, на якім у Асьвенцыме ставілі досьледы па ампутацыі органаў без анэстэзіі, цяжка пагадзіцца, што эўрапейскасьць - гэта цывілізацыя.
Другая сусьветная вайна была для Беларусі - ад Налібоцкай пушчы да крычаўскіх лясоў - апакаліпсысам, выпаленьнем сьвету. У сьвядомасьці многіх, калі ня большасьці беларусаў не адна Нямеччына, але ўся Эўропа несла адказнасьць за тую вайну. Па-першае, празь мюнхенскае згодніцтва, па-другое, праз капітулянцтва 1939-га, па-трэцяе, праз саўдзел у гвалце. Нямецкіх эсэсманаў у лютасьці пераўзыходзілі вугорцы, літоўцы і латышы, а ўкраінцы спалілі Хатынь. Як для многіх жыдоў Эўропа застаецца вучаніцай д'ябла, антысэміцкай па сваёй натуры, так і многія старэйшыя беларусы праз доўгі час несьлі ў сваёй душы крыўду на ўсю Эўропу.
Беларусы лічаць мір найвышэйшай каштоўнасьцю. Знакамітае «абы вайны не было» зьяўляецца асноваю іхных палітычных паводзінаў. У 1950-1980-я беларуская культура стварыла багатую пацыфісцкую традыцыю, якая ўключала творы літаратурныя, дэкаратыўнага мастацтва, музычныя ды інш. Гуманістычнае пасланьне несьлі шэдэўры жывапісу, як «Партызанская Мадонна» Міхася Савіцкага. Нават масавая культура ня ўнікла антываеннае тэматыкі: было створана нямала песень, зьмест якіх можна вызначыць як адкрыта ці сукрыта пацыфісцкі («Было ў салдата два полі»). «Мы хочам, каб мірнае неба ня знала пажараў вайны... Мы дружбы народам жадаем і шчырай братэрскай любві», - гэта радкі зь нефармальнага гімну «Радзіма мая дарагая», мэлёдыя якога служыць пазыўнымі Беларускага радыё, а цяпер яшчэ й маршам для ўрачыстае варты падчас дзяржаўных цырымоній. Вядома, цэнтральную ролю ў тварэньні пацыфісцкага дыскурсу адыгрывала літаратура, роля якой у грамадзтве была надзвычай важнай у тыя часы. Вызначаліся эсэістыка Алеся Адамовіча і Янкі Брыля, раманы Васіля Быкава ды Івана Шамякіна зь іх дэрамантызацыяй вайны. Пацыфізм і талерантнасьць не аспрэчваліся ніводным з больш-менш значных аўтараў тае эпохі, прысутнасьць гэтае тэматыкі ў творах была нават навязьлівай. Улада талеравала гэты пацыфізм, у беларускай савецкай культуры ён быў адною з праяваў канфармізму, сурагатам адкрытага дысыдэнцтва, на якое зь першарадных дзеячоў беларускай культуры ніхто не наважыўся, і гэты пацыфізм быў настолькі масавы і пасьлядоўны, што стаў часткаю культурнага ды палітычнага канону і ператварыўся ў сьвядомасьцеўтваральную зьяву. Падаецца, што гэтае пранікненьне адбылося таму, што ён натуральным чынам клаўся на гістарычную памяць людзей і вынікаў з ранейшае культурнае традыцыі. (Дарэчы, уплыў масавае культуры і, у прыватнасьці, літаратуры на фармаваньне сьвядомасьці беларусаў у савецкі пэрыяд часта недаацэньваецца, перш за ўсё праз тое, што ў спосабах масавае камунікацыі цяпер адбыліся зьмены і даўней важныя яе формы заступіла тэлебачаньне.) У любым разе, пацыфізм і пропаведзь цярпімасьці ў беларускай культуры савецкага пэрыяду заслугоўваюць пільнае ўвагі. Зьмена першых радкоў дзяржаўнага гімну, ажыцьцёўленая Аляксандрам Лукашэнкам, з «Мы, беларусы, з братняю Русьсю» на «Мы, беларусы, мірныя людзі», на першы погляд здавалася пошукам варыянту, які б нікога не пакрыўдзіў. На самай справе ў гэтым выбары тояцца інтуіцыя і апартунізм, характэрныя для палітычнага стылю Аляксандра Лукашэнкі ўвогуле.
Беларускі пацыфізм сфармаваўся ў выніку эвалюцыі сьвядомасьці, вельмі падобнай да тае, што адбылася ў паваеннай Эўропе. Там яна таксама распачалася ў часы халоднай вайны, калі быў створаны пацыфісцкі канон, які меў на мэце не дапусьціць паўтарэньня жахаў другой сусьветнай. «Сучасная эўрапейская культура, - піша Робэрт Каган, - гэта сьвядомае адпрэчваньне мінулага, адпрэчваньне зла былое эўрапейскае Machtpolitik». Сам Эўрапейскі зьвяз - гэта плод страшнага стагодзьдзя войнаў у Эўропе. «Эўразьвяз мог бы ператварыцца ў глябальную супэрдзяржаву, супрацьвагу Злучаным Штатам, але Эўропа ня хоча быць дужаю, - робіць выснову Каган, - Эўропа «з Вэнэры». А ЗША, супэрсучасная вайсковая сіла, - «з Марсу».
У антываеннай культуры эўрапейцаў, якую яны вынесьлі «з вогненнай вёскі», з Галакосту й разбомбленага Дрэздэну, мне бачыцца тое супольнае, што закладае трывалы грунт адзінае эўрапейскае прасторы. Яе канчатковае афармленьне адбылося пасьля зьнікненьня вонкавай пагрозы, якой быў СССР. А ў Беларусі каталізатарам такога разьвіцьця паслужыў кантраст эўрапейскага дабрабыту з расейскімі войнамі 90-х.
Нават маё пакаленьне, ня кажучы пра старэйшых, сьведкаў сталінскае і гітлерскае акупацый, жыло ў 90-х з адчуваньнем таго, што падзеі могуць прыняць дрэнны паварот. Павярніся гісторыя чуць-чуць ня так, выйдзі на менскія маніфэстацыі ў 1996 годзе на пару тысячаў меней народу ці пару тысячаў болей народу, перабяры Ельцын норму на дваццаць грамаў - і я, як той хлопец з «Крамбамбулі», быў бы цяпер на Каўказе, пад Бамутам, дзе цяпер мой стрыечны брат Антон, расейскі грамадзянін, выконвае свой сьвяты абавязак у спэцназе ўнутраных войскаў. Або іншы варыянт: у Дом ураду ўвайшоў бы Пазьняк, незразумелы Ўсходу й Захаду, і Расея рабіла б зь Беларусяй тое, што яна робіць з Чачэніяй. Няясна, які з гэтых двух варыянтаў горшы для тваёй уласнай скуры. Абодва яны былі рэальныя! І, перафразоўваючы Габсбаўма, гісторыя не заплакала б па разьлітым малацэ.
3Беларусы - гэта адназначна пацьвярджаюць сацыялягічныя дасьледаваньні - не прымаюць вайны ні ў якім выглядзе. Адпраўка беларускіх вайскоўцаў у гарачыя пункты Расеі, найперш Чачэнію, здавалася мільёнам людзей непрымальнаю, кашмарнаю магчымасьцю ўвесь час, пакуль доўжылася беларуска-расейская інтэграцыя.
Ельцынская раньнекапіталістычная Расея была вялікім полем цудаў, дзе ішла гульня ў капіталізм бяз правілаў. Пуцінская Расея дасягнула эканамічнай стабільнасьці і спрабуе адрадзіцца ў якасьці вялікае дзяржавы з усімі непазьбежнымі, як ёй здаецца, для таго выдаткамі - кіраванай дэмакратыяй і вяртаньнем да савецкіх сымбаляў. Дзьве гэтыя такія непадобныя Расеі паяднаў кашмар дзьвюх чачэнскіх войнаў і тэрарызму, які іх суправаджае. Расея ня мае такой сучаснай арміі, як ЗША, а стан яе эканомікі выклікае жаль, але па сваёй сьвядомасьці Расея, як і Амэрыка, - з Марсу. Як паказалі дзьве чачэнскія вайны, вайна для Расеі застаецца працягам палітыкі іншымі сродкамі. «Культура міру», адмова да гвалту неўласьцівыя расейскаму палітычнаму мысьленьню.
Такое адрозьненьне між сьветапоглядамі беларусаў і расейцаў можа быць абумоўлена толькі рознасьцю гістарычных досьведаў. Не заглыбляючыся ў даўнюю гісторыю, хачу толькі адзначыць розьніцу гістарычнае памяці пра другую сусьветную вайну. Для Расеі вайна 1941-1945-га стала чарговай Айчыннай вайной, другой пасьля кутузаўскай. Другая сусьветная запатрабавала ад Расеі мабілізацыі ўсіх унутраных рэзэрваў, вялізнага напружаньня сілаў і мільённых ахвяраў, але яна скончылася і запомнілася перадусім як вайна пераможная, як найбольшы трыюмф расейскае зброі. Яна кранула тысячы квадратных кілямэтраў, але хіба што дзясятую частку нацыянальнае тэрыторыі Расеі.
Для Беларусі вайна 1939-1945-га азначала нашмат большую трагедыю, бо яна зачапіла практычна кожную сям'ю, раскалола грамадзтва на савецкіх патрыётаў і пранямецкіх калябарантаў, на фоне галоўнага процістаяньня суправаджалася лякальнымі міні-войнамі, як польска-беларуская, радыкальна зьмяніла этнічны склад насельніцтва. Для беларусаў памяць пра вайну - гэта Хатынь, успамін не пра геройствы, а пра пакуты. Сымбалічны адпаведнік Хатыні - Асьвенцым. Тады як для расейцаў Мамаеў курган - гэта чарговае Барадзіно, успамін пра стойкасьць і выключнасьць расейскага характару. Сымбалічны адпаведнік Магілы невядомага салдата ў Маскве - такая ж магіла пад Трыюмфальнай аркай у Парыжы. Не выключаю, што знойдуцца палітычныя дзеячы, якім захочацца, каб іх краіна выйграла яшчэ парачку бітваў маштабу Сталінградзкай, але сумняюся, каб нейкі народ мог вынесьці на вяршыню ўлады чалавека, які б зычыў сваім суайчыньнікам паўтарэньня Хатыні ці Асьвенцыму. Наважуся сьцьвярджаць, што менавіта розная гістарычная памяць пра другую сусьветную вайну ёсьць адною з прычынаў таго, чаму, нягледзячы на значную ступень моўнае і культурнае русіфікацыі беларусаў, мэнтальнасьць двух народаў розьніцца. Тое, што ў схемах савецкіх ідэолягаў мусіла стаць цэмэнтам, які навечна зьяднае новую гістарычную супольнасьць - савецкі народ, насамрэч сёньня падзяляе беларусаў і расейцаў.
Праз наяўнасьць адзінае інфармацыйнае прасторы чачэнскую вайну можна назіраць амаль ужывую. Дакладней, можна было назіраць, пакуль у Расеі было адносна свабоднае ці безадказнае - as you like it, - тэлебачаньне. Падзеі ў Чачэніі для ўсходнеэўрапейцаў - беларусаў, украінцаў ці літоўцаў - тым больш вусьцішныя, што адбываюцца на знаёмай, пазнавальнай тэрыторыі, да якой назіральнікі нядаўна належалі самі, часта ў месцах, дзе назіральнікі асабіста бывалі. Беларусы жывуць у адной культурнай прасторы з 65-гадовай пэнсіянэркай з Хабараўску, якую згвалціў і забіў 22-гадовы інвалід чачэнскае вайны. З тым самым азьвярэньнем сутыкаліся беларусы ў часе другой сусьветнай, калі брат даносіў на брата і сусед забіваў суседа.
Апошнія гады два грозненскіх руінаў на расейскіх экранах я ня бачыў. Але гэта ня значыць, што страх аказацца на месцы чачэнцаў або на месцы расейскіх салдатаў у Чачэніі - і адно, і другое для беларусаў яшчэ рэальна ці, прынамсі, «вообразимо» - паменшаў. Ён захоўваецца ў падсьвядомасьці, накладаючыся на пераказы, трансьляваныя ў публічным дыскурсе, і на прыватную, сямейную памяць пра апошнюю вайну, празь якую, як па краі сьвету, прайшла Беларусь.
Расеі цяжка разьлічваць на рост сымпатый ува Ўсходняй Эўропе, пакуль працягваецца чачэнская вайна і ня спынены тэрарызм. Ня ведаю, ці разаўецца ўрэшце ў Расеі стойкае непрыманьне любых войнаў, як гэта адбылося пасьля другой сусьветнай у Эўропе. Пакуль гэтага не назіраецца - магчыма, вірус у малой канцэнтрацыі толькі ўзмацняе імунітэт. Нават мой родны дзядзька, бацька згаданага Антона, ухваляе гэтую вайну. Мне тут няма чаго дадаць.
4Беларусы больш шукаюць у Эўропе прытулку і пратэкцыі, чым бачаць у ёй сваю натуральную айчыну і мэту. Чаго мы хочам ад Эўропы? Каб там не было Расеі. «Беларусь - у Эўропу» азначае для многіх адэптаў гэтага лёзунгу перадусім «Прэч ад Расеі». Эўропа in se - не вялікая мэта для іх. Тым ня менш, беларусы - я, ты, мы, яны - падзяляюць з эўрапейцамі адну «культуру міру». Вайна, дыктат, гонка ўзбраеньняў, сілавое вырашэньне міждзяржаўных канфліктаў для людзей гэтай культуры непрымальныя. І гэта зусім ня вынік таго, што мы, карыстаючыся тэрмінам квазінавуковае тэорыі Гумілёва, страцілі пасіянарнасьць. Мы з Вэнэры, а ня з Марсу, бо мы прайшлі праз супольныя для ўсіх эўрапейцаў выпрабаваньні і асэнсаваньні: праз нарманскае рабаваньне, праз хрышчэньне агнём і мячом, ганзейскі гандаль, габрэйскую канкурэнцыю, бунты галоты, рэнэсансавае пераадкрыцьцё чалавека і адначасова каранёў сваёй культуры, рэфармацыйнае ўзрушэньне, праз барочную надмернасьць, асьветніцкі рацыяналізм і загартоўку капіталізмам, каб молат другой сусьветнай выкаваў нарэшце цяперашнюю культуру міру і цярпімасьці.
У цэнтральнаэўрапейскай любові да Эўропы сапраўды шмат страху перад Расеяй, памяці пра крыўды мінулага і боязі будучыні. Нельга папракаць беларусаў, што яны шукаюць у Эўропе паратунку ад пагрозы, якая многім назіральнікам здаецца надуманаю. Нельга тлумачыць гэтае пачуцьцё толькі ўнутрана ўласьцівай беларусам русафобіяй. Я тут проста паўтараю думкі Юр'я Андруховіча пра ўкраінска-расейскія адносіны: памылкова зводзіць нашы пачуцьці да гэтага стэрэатыпу, да нашага комплексу малодшых братоў.
Не, мы ня хочам, каб Эўропа вырвала з нас частку нас, якой зьяўляецца расейская культура. Урэшце, яна й не змагла б гэтага зрабіць, бо гэта залежыць ад нашага выбару, а не ад Эўропы. Беларусы, як і іншыя ўсходнеэўрапейцы, бягуць упрочкі не ад Расеі як такой, не ад культуры Салтыкова-Шчадрына і Чайкоўскага, яны бягуць ад эўразійскага бязладзьдзя, культу сілы, права моцнага, ад усяго таго, што разьвілося і замацавалася пры асваеньні бясконцых прастораў Азіі і Сібіру і што не зацугляна дагэтуль.
Памкненьнем да інтэграцыі ў Эўропу кіруе ня толькі страх. Яго дыктуе і цывілізацыйная повязь, памяць пра былое адзінства - ад нарманскіх часоў да Напалеона. Да інтэграцыі схіляе і эканамічны прагматызм. Хоць беларускія рэаліі і застаюцца далёкімі ад эўрапейскіх.
5Паветраныя вароты краіны, аэрапорт «Менск-2». Яго неабагрэтыя, слаба асьветленыя калідоры з шматлікімі вузкімі лесьвіцамі-пераходамі ня ведаюць эскалятараў; яго парэпаныя дзьверы адчыняюцца толькі адной палавінкай; яго нясьпешныя аўтакары возяць чамаданы ў адзінаццаць разоў марудней, чым тое самае робяць іх франкфурцкія браты; яго візавыя работнікі ня могуць прыняць ад гасьцей з іншаземных абласьцей грошы ў эўра: паложана ў далярах. Неаглядныя пустэльныя холы аэрапорту, разьлічаныя на прыём дзясяткаў тысячаў пасажыраў у дзень, сустракаюць усяго дзясяткі; на яго аўтобусным прыпынку цябе чакае невылечна чырвоны дзядуля-«Ікарус» - падзяка вызваліцелям ад нашчадкаў 1956 году. Во ты і папаў у цэнтар Эўропы.
«Ікарус» ад'яжджае, пакідаючы аэрапортаўскі двор з сугестыўна-самотным рэклямным шчытом «МАЗу», і за акном лашчаць вока шырокія пералескі, дагледжаныя, нібы газон, палі, коціцца роўненькая шаша - і так усе паўгадзіны язды да самае зялёнае сталіцы эўрапейскага кантынэнту. Ня бойся, гэтая краіна акажацца лепшая, чым першае ўражаньне ад яе.
6Берасьце, чыгуначныя вароты краіны. Цягнікі з Варшавы й Бэрліна на Менск мінаюць Буг уначы - каб уранку пасажыр ужо мог акунуцца ў вірлівае жыцьцё сталічнага мэгаполісу. Пасьля кароткага прыпынку на Варшаўскім баку берасьцейскага вакзалу састаў адпраўляецца назад, у бок мяжы, і затуманенай няспаньнем сьвядомасьці (пасьля двух мытных і двух памежных кантроляў) здаецца, што распачынаецца містычны абрад ініцыяцыі. Цягнік паволі заяжджае ў даўжэзны ангар, магутныя дамкраты ўзьнімаюць вагоны, і нябачныя работнікі недзе пад табой, ва ўладаньнях Гефэста, з грукатам высаджваюць адну за адной шматтонныя колавыя пары і начапляюць другія. Падарожны-навічок яшчэ можа палічыць выпадковасьцю мятыя твары і ўніформы памежнікаў ды мытнікаў, што абшукваюць кожнага інтэлігентнага пасажыра ня толькі на наяўнасьць зброі і валюты, але і ў пошуках друкаваных выданьняў і рукапісаў. (Таму актывісты беларускай дэмакратычнай апазыцыі назюзюкваюцца да белых конікаў, што гарантавана выбаўляе ад зьняважлівай працэдуры асабістага надгляду: п'яных тут не чапаюць, ім спачуваюць.) Тут пачынаецца іншая Эўропа. Пасьля рытуалу зьмены колаў кожнаму неабыякаваму глабтротэру робіцца ясна: ён папаў у іншы сьвет, тут жывуць паводле асаблівых законаў. Нешта падобнае мусілі адчуваць рускія князі, пад скавытаньне шаманаў праходзячы між агнёў у Ардзе. Указальнік «канец Эўропы» ў Берасьці нідзе не вісіць. Ды ў ім і патрэбы няма. І так усё ясна.
Чыгункі з шырокай, неэўрапейскай каляінай зьявіліся ў Беларусі ў ХІХ стагодзьдзі, калі краіна была часткаю Расейскай імпэрыі. Гэта рабілася перадусім у абаронных мэтах, каб сталёвыя пуці нельга было выкарыстаць для наступу на Расею. Дый пракладалі першыя шляхі не праз самыя важныя гарады, а перадусім гэтак, каб можна было апэратыўна перакідаць войскі з цэнтру да межаў Імпэрыі. Гэтак раньні капіталізм зьявіўся ў Беларусі перайначаным. Недакончаная, палавіністая мадэрнізацыя ішла ў Беларусь з Эўропы, але праз Расею. Амаль адначасова з пабудовай чыгунак было скасавана заходняе права (Літоўскі статут), заходняя царква (уніяцтва); беларуская ды польская мовы і культуры пазбаўлены правоў. Гэта тады Беларусь на паўтара стагодзьдзя стала «іншай Эўропай». З тае пары беларускі цягнік коціцца па шырокай каляіне, а пытаньне цывілізацыйнае прыналежнасьці нашай краіны стала прадметам спрэчак.
7Часткаю якой цывілізацыі ёсьць Беларусь? Паколькі беларускі нацыяналізм - натуральны равесьнік капіталістычнае мадэрнізацыі і расейскае культурнае экспансіі на землях былога Вялікага Княства, спрэчкі ў гэтым пытаньні ідуць, колькі ён існуе. Лукашэнка выслучыў новую тэорыю - мы цэнтар усходняй цывілізацыі, чацьверты Рым ці трэці Кіеў, хто як хоча. (А пятым, у такім разе, мае быць Астана.)
Адназначнага адказу няма. Беларусь на чвэрць складаецца з каталіцка-пратэстанцкага насельніцтва і мае шматгадовую традыцыю Уніі, філязофія якой засталася.
Цывілізацыйная дваістасьць у Беларусі сапраўды мае месца, але, як мне падаецца, яна выяўляецца ня столькі ў прысутнасьці дзьвюх канфэсійных традыцый ці моваў, колькі ў суіснаваньні процілеглых палітычных культураў, дзьвюх філязофіяў улады. Постсавецкія канфлікты, па-над канфэсійнымі ці ідэалягічнымі падзеламі, выразна сутыкнулі прыхільнікаў дэспатычнай і дэмакратычнай канцэпцый улады. Лукашэнка, лідэр дэспатычнае партыі, нарадзіўся на самым усходзе Беларусі, у Копысі, у зямлі, слаўнай унікальнай папуляцыяй чорных зайцоў, і ягоны кар'ерны ўзьлёт зьвязаны з усходам краіны, землямі, за якія Брачыслаў і Ўсяслаў Полацкія доўга змагаліся з кіеўскімі Яраславічамі. Тады як яркія лідэры празаходняе партыі (Пазьняк, Домаш) паходзілі з заходніх раёнаў, і нават майстар кампрамісу Ганчарык нарадзіўся на Лагойшчыне, на той мяжы, дзе Ягайла пабудаваў першыя касьцёлы.
8Практычную задачу дасягненьня краінаю стандартаў acquis communautaire будзе выконваць наступнае за лукашэнкаўскім пакаленьне палітыкаў, не абцяжаранае культурнымі комплексамі сваіх папярэднікаў. Перадумовы для таго сьпеюць. Ня толькі Беларусь усё лепш пераймае эўрапейскі досьвед, але і Беларусь усё лепш спазнаюць на Захадзе. Гэта сталася не адразу. Для Захаду (не для славянскага сьвету, дзе Беларусь добра ведалі і раней) яна была яшчэ ў большай ступені «нацыяй зьніадкуль», чым Украіна. Тым ня менш, з рознай ступеньню цяжкасьці эўрапейцы ў простым і пераносным сэнсах засвоілі назву новае краіны. (На гэтую нагоду анэкдот. У 1992 годзе французы вырашалі, якога роду будзе новае слова «Belarus» у адпаведнасьці з законамі францускае мовы. Пасольства Францыі ў Менску даслала запыт у Францускую акадэмію. Праз паўгоду прыйшоў афіцыйны адказ: мужчынскага.) На пачатку 90-х шмат хто лічыў Беларусь геапалітычным кур'ёзам, акадэмік Францускай акадэміі Элен Карэр д'Анкос заклікала да яе выдаленьня з палітычнай мапы сьвету. Цяпер такога больш не пачуеш, гэта перастала гучаць палітычна карэктна. Нягледзячы на асобныя прыкрасьці - гнятлівае ўражаньне, напрыклад, зрабіў візыт Лукашэнкі да Шырака ў 1996 годзе, пасьля першага з ганебных рэфэрэндумаў і перад другім, - Эўропа заслужыла вялікую пашану беларускага дэмакратычнага руху дзякуючы свайму паважліваму стаўленьню да беларускае незалежнасьці і далікатнаму жаданьню не зрабіць нічога, што магло б узмацніць пагрозу зьнікненьня Беларусі з палітычнай мапы сьвету. Карацей, дзякуючы адвольным і міжвольным намаганьням абодвух бакоў, далучэньне Беларусі да Эўразьвязу больш не здаецца толькі гучным лёзунгам («Беларусь - в Европу, Лукашенко - в ж...»), а пакрысе становіцца рэалістычным заўтрашнім днём практычнае палітыкі.
Калі ж Беларусь «пяройдзе на вузкую каляіну»? У транспартным сэнсе, можа, не раней, чым чыгуначныя шляхі адамруць. Праўда, Літва праклала спэцыяльную ветку-вузкакалейку ад польскай мяжы да Вільні - там замены колаў няма. А вось у сэнсе далучэньня да эўраструктураў можна сьмела прагназаваць, што гэта адбудзецца толькі пасьля пераходу Беларусі ад аўтарытарызму да дэмакратыі. Супольная культура міру і цярпімасьці - толькі перадумова для паўнавартаснага ўключэньня Беларусі ў кантынэнтальную палітычную і гаспадарчую прастору. Акрамя міру і ненасільля, Эўразьвяз грунтуецца на другой фундамэнтальнай каштоўнасьці - павазе да ўласнасьці і вынікаючай зь яе павазе да палітычнае свабоды чалавека й супольнасьці. Гэтая каштоўнасьць яшчэ не ўмацавалася ў Беларусі. Нацыянальная і палітычная свабоды, у адрозьненьне ад рэлігійнай, у нас дагэтуль аспрэчваюцца. Сярод беларусаў пакуль не замацавалася разуменьне таго, што кіраўнік краіны мусіць быць падсправаздачны свайму народу, гэтаксама як народ падсправаздачны свайму кіраўніку. Гэтае наступства таталітарызму, які, як казаў Уінстан Чэрчыль, забараняў усё, а ўсё дазволенае рабіў абавязковым, бадай, наймацней адрозьнівае краіну ад «стопрацэнтова эўрапейскіх».
Тым ня менш, і каштоўнасьць свабоды палітычнай пранікае ў Беларусь праз калючы дрот мяжы, дзякуючы нікім больш не аспрэчванай свабодзе перамяшчэньня. У адрозьненьне ад прэзыдэнта, які перад выбарамі 2001 году, што прадвызначылі ягоны другі тэрмін, заявіў: «Это моя страна! Я здесь родился, вырос и я здесь умру, чего бы мне это ни стоило!» - тысячы маладых беларусаў так ня думаюць. Яны зьбіраюць парэчкі ў Нарвэгіі, тынкуюць дамы ў Польшчы, пішуць кампутарныя праграмы для нямецкай чыгункі, ганяюць машыны зь Нідэрляндаў у Расею і нават, як ні шкада, пранікаюць на амэрыканскі рынак парнаграфіі. Свабода перамяшчэньня збліжае культуры. (Праўда, рух пакуль пераважна аднабаковы. Нават ня верыцца, што некалі людзі будуць міграваць ня толькі зь Беларусі ў Нямеччыну, але і зь Нямеччыны ў Беларусь, як гэта было 500 гадоў таму.) Зь міграцый людзі выносяць таксама павагу да такой каштоўнасьці, як палітычная свабода.
Дэмакратыя, як паказвае досьвед Гішпаніі і Партугаліі, прыжываецца за некалькі гадоў.
9У працэсе эўраінтэграцыі беларускай супольнасьці асаблівую ролю маглі б адыграць беларусы Беласточчыны і Віленшчыны, якія ўжо сёньня бачаць сябе беларускім П'емонтам і хочуць адыграць галоўную ролю ў перамене беларускай ідэнтычнасьці. У далучэньні Беларусі да Эўразьвязу яны бачаць у тым ліку магчымасьць узьяднаньня з радзімай безь зьмяненьня межаў. Таксама іхныя рэгіёны моцна пакутуюць ад бар'ераў для перамяшчэньня тавараў і людзей. Усё гэта робіць іх натуральнымі лякаматывамі эўрапейскай інтэграцыі. Прывілеі нацменшасьцям, гарантаваныя эўразьвязаўскім заканадаўствам, натхняюць тамтэйшыя таварыствы на дзейнасьць незвычайную і даўней для нацыянальных асяродкаў нехарактэрную. Яны даюць прытулак эмігрантам зь Беларусі, арганізоўваюць навучаньне выбарчым тэхналёгіям, ствараюць сродкі масавай інфармацыі, прызначаныя найперш для аўдыторыі ў Рэспубліцы Беларусі.
З улікам таго, што беларуская нацыя ў сваім разьвіцьці адставала ад цэнтральнаэўрапейскіх, уліцьцё яе ў складаны эўрапейскі мэханізм ня будзе бязбольным і запатрабуе выпрацоўкі асаблівых мэханізмаў абароны культурнае ідэнтычнасьці. Дыпляматыя, цярплівыя перамовы, структурная перабудова эканомікі, будзённая праца інтэлектуалаў па стварэньні эўрапейскае ідэнтычнасьці беларусаў - усё гэта ня так проста ажыцьцяўляць, улічваючы паўтара стагодзьдзя разьдзеленасьці.
10У 90-х гадах мінулага стагодзьдзя беларусы перанесьлі шэраг удараў, якія па сваёй сіле ня так ужо й розьніліся ад таго, што адбылося зь немцамі пасьля першай сусьветнай вайны. Перафразуючы Мэйлераў генэзыс гітлерызму, можна сказаць, што інфляцыя, якой суправаджаўся постсавецкі эканамічны крызыс, зьнішчыла базавую беларускую ідэю асобы, якая палягала ў тым, што, калі чалавек цяжка працуе і ашчаджае грошы, дык яму гарантаваная забясьпечаная старасьць. Мабыць, Лукашэнка так і не прыйшоў бы да ўлады дзесяць гадоў таму, каб не нястрымная інфляцыя і не Чарнобыль. Аднак раны 90-х паціху забываюцца. Хай цяпер ты жывеш у сьвеце безь вялікага наратыву сацыяльнага прагрэсу, без палітычна значэннага праекту сацыяльнай справядлівасьці, бо гэтыя ідэі і гэтыя праекты надоўга дыскрэдытаваў камуністычны экспэрымэнт, але, як і эўрапейскія інтэлектуалы-рацыяналісты часоў Асьветніцтва, ты верыш, што калі дасканалы сьвет пакуль немагчымы на ўсёй плянэце, дык магчымы прынамсі ў межах адзінае Эўропы, кантынэнту бяз войнаў, без насільля, без дыскрымінацыі, дзе ёсьць месца і тваёй нацыі, і табе.
